اهمیت مطالعات ژئومورفولوژی در برنامه ریزی عمران شهری

شهر ها زمین های وسیع و گسترده ای را به خود اختصاص می دهند. این زمین ها از ترکیب واحد های مختلف توپوگرافی و مورفولوژیک تشکیل می یابند. هر اندازه که شهر ها توسعه یابند و گسترش پیدا کنند، برخورد آنها با واحد های گوناگون توپوگرافی و ژئومورفولوژی و موضوعات مربوط به آنها زیادتر می شود.واحد های ژئومورفولوژی همیشه با پویایی و دینامیسم محیط طبیعی در ارتباط است، هر گونه اقدام در راستای توسعه و عمران شهر ها به نحوی با پویایی و دینامیسم مذکور، و در نتیجه با پدیده های مورفولوژیک تلاقی می کند. در این برخورد اگر برخی اصول و نکات ضروری رعایت نشود، تعادل مورفودینامیک محیط، به هم می خورد و خطرات بزرگی غالب تجهیزات و امکانات شهری را مورد تهدید قرار می دهد.گاهی شدت مورفوژنز چنان زیاد می شود که نتایج جبران ناپذیری به بار می آورد.شهر های فراوانی گاه و بیگاه از به راه افتادن سیل خسارات فراوانی می بینند و یا لا اقل با مشکلات بسیاری رو به رو می شوند.برخی شهروندان از ریزش کوه می نالند، جریان سولی فلوکسیون برخی دیگر را زیر خروار ها آوار می برد. زمین لرزه ها و تکان های زمین نیز موجب ویرانی شهر ها و قصبه ها می گردند. اگر بخشی از این ویرانیها مستقیما به امواج زلزله مربوط باشند، بخش مهم دیگر به طور غیر مستقیم در اثر دخالت پدیده های ژئومورفولوژی، که برخی از آنها خود از تکانهای زمین ناشی می شود حاصل می آید.

بدیهی است که در گزینش محل شهر ها، تجربه پیشینیان تاثیر بسزایی داشته است. اما سابق بر این زندگی ساده شهروندان موجب می شد که اهمیت موضوع، چندان مورد توجه قرار نگیرد. به طوری که اگر منطقه ای زیر طغیانهای بسیار شدید رودخانه ها یا سقوط مرتب و خطرناک سنگ ها و یا ریزش بهمن های انبوه قرار نمی گرفت و یا عجالتا زمین های آن لغزش نمی کرد، برای گسترش مساکن و ایجاد ساختمان ها، مناسب تشخیص داده می شد.گاهی نیز مسائل ایمنی و موقعیت پناهگاهی ناحیه ای، برخی از خطرات مانند ریزش کوه ها را تحت الشعاع خود قرار می داد(نمونه: ماکو در شمال غرب ایران). بعضی از ژئومورفولوگ های فرانسوی نشان داده اند که تعدادی از شهر های این کشور از جمله استرسبورگ تا قرن گذشته با خطر طغیان رودخانه هایی نظیر رن مواجه بوده است. وجود نهشته های آبرفتی به ضخامت بیش از 6 متر که روی آنها آثاری از بنا های رومن ها به یادگار مانده است، حاکی از آن است که به طور دوره ای طغیانهای رودخانه ای این شهر را فرا می گرفته است.بسیاری از شهر های بزرگ و کوچک و قصبه ها که در پهنه مخروط افکنه ها گسترده شده اند، از خطر سیل در امان نیستند.

اهمیت موضوع آشکار می شود که خسارات وارده خارج از تحمل انسانها باشد. اگر در گذشته سیل بنایی را ویران می کرد و اثاث زندگی انسانها را با خود می برد و یا دچار خسارات متنوعی می کرد، ابعاد آن چندان گسترده نبود. ترمیم خرابی ها و جبران ویرانگری ها، البته به دلیل سادگی بنا و اثاث آن کار بسیار مشکلی به نظر نمی رسید. در صورتی که امروز، تجهیزات عمرانی به طور پیچیده ای توسعه یافته اند و بنا ها ابعاد گسترده تر و مجهز تری به خود گرفته اند، مساحت شهر ها تا چندین برابر افزایش پیدا کرده است. کارخانه های صنعتی بزرگ و کوچک، به عنوان پدیده ای ضروری، در کنار شهر ها تاسیس شده است. اینها به فضای گسترده تری نیاز دارند. امروز در مکان یابی و استقرار کارخانه های یاد شده، تنها عامل اقتصادی و تکنیکی مورد توجه و تاکید قرار می گیرد و در برابر ارزانی قیمت زمین، اهمیت نیروهای طبیعی نادیده گرفته می شود. در نتیجه بنا های مسکونی و تاسیسات کارخانه ها در مناطق گوناگون به طور دلخواه و تقریبا بدون توجه جدی به دینامیک محیط ایجاد می گردد. بنابراین موقعی که پدیده های گوناگون طبیعت، با نیروی عظیم خود، اینگونه محل ها را مورد تهدید قرار بدهند، تخریب و ویرانی آن حتمی خواهد بود.

لذااهمیت و ضرورت شناخت ویژگی های محیط طبیعی جهت تمیز و تشخیص نقاط مناسب برای ایجاد بنا ها و ساختمان ها، از مناطق نا مساعد، معلوم می شود.برای شناخت بخش اعظمی از ویژگی های محیط طبیعی به مطالعه ژئومورفولوژی نیازمندیم و در سایه کسب اینگونه آگاهی است که می توان قدمهای موثری در انتخاب مناسب ترین مکان برای ایجاد و گسترش شهر ها و ایجاد کارخانه های عظیم برداشت و نسبت به جلوگیری از خطرات پدیده های طبیعی یاد شده و یا مقابله با آنها اقدامی جدی به عمل آورد.

در اینجا به یاد آوری 4 فاکتور مورفولوژیکی موثر در فضای برنامه ریزی شهری می پردازیم:

الف-استقرار انواع سازه ها در شهر

به طور کلی اگر سازه های شهری را به 4 دسته ی برج ها و مساکن بیش از 5 طبقه، منازل مسکونی تا ارتفاع سه طبقه، خانه های ویلایی و فرهنگ سرا ها

و در نهایت فضای سبز تقسیم کنیم نحوه ی استقرار در شهر می باید به شکل زیر باشد:

1-برج ها و ساختمان های بلند در قدیمی ترین زمین ها (از نظر سن، مربوط به دوره های زمین شناسی)

2-منازل مسکونی تا ارتفاع سه طبقه در زمین های قدیمی

3-خانه های ویلایی و فرهنگ سرا ها در زمین های جدید

4- فضای سبز در جدید ترین زمین ها

به طور کلی سازه های غیر استراتژیک در شهر ها می باید در زمین های جدید تر و سازه های با اهمیت تر و استرتژیک در زمین های قدیمی تر استقرار یابند چرا که پایداری در زمین های قدیمی به مراتب بیشتر از زمین های جدید است و زمین های قدیمی تر دارای ثبات و امنیت بیشتری هستند.

ب-تنوع ژئومورفیک

چنانچه اشکال مورفولوژیک سطح زمین و تعداد آنها را در یک رابطه ساده قرار دهیم می توانیم تنوع ژئومورفیک یک منطقه را تعیین کنیم.

(...+(Σni/N1+N2

در این رابطه در صورت کسر مجموع گروه شکل ها قرار دارد و در مخرج کسر تعداد یا فراوانی هر یک از اشکال.به طور کلی مناطقی که دارای تنوع ژئومورفیک کمتری هستند یعنی عدد مربوط به جواب این رابطه در آنها کوچکتر است برای برنامه ریزی مناسب تر هستند به عبارت دیگر هر چه تنوع ژئومورفیک یک منطقه کمتر باشد برنامه ریزی برای آن راحت تر و مقرون به صرفه تر است.

ج- زلزله

از نظر مورفولیژیکی دو منطقه در محدوده یک شهر در زمینه زلزله دارای اهمیت است

1-گپ لرزه ای: گپ لرزه ای به مناطقی گفته می شود که روی خط زلزله است ولی هنوز زلزله را تجربه نکرده است. در یک چنین مکان هایی باید منتظر زلزله های شدید بود.

2- تکتونیک ناتمام: به مناطقی گفته می شود که در آنها حرکت تکتونیکی شروع شده اما هنوز تمام نشده است. یعنی اینکه با یک حرکت شدید تر تمام خواهد شد.

بطور کلی شهر ها باید از این دو منطقه دور باشند.

از نشانه های مورفولوژیکی زلزله می توان به موارد زیر اشاره نمود:

1-مخروط افکنه 2-تراس ها 3-صخره های مرجانی بیرون از آب 4-تغییر خط ساحل 5-جابجایی پیچ رود ها 6-تغییر شکل رودخانه ها 7-ساختمان شکسته در غار

8-سطوح برجسته که روی انها صاف است 9-تغییر عمق دریا

گاهی اوقات انسانها و فعالیت های آنها نیز می تواند موجب بروز زمین لرزه شود

از آن جمله می توان به 1-احداث سد های بلند در مناطقی که در آستانه تنش هستند 2- حفر معادن و تغییر استحکام سنگ ها 3-تزریق مایعات و افزایش فشار سنگ ها

برای مدیریت زلزله در شهر ها 2 اقدام مهم می باید صورت گیرد

1-منطقه بندی کاربری زمین

2-تدوین آئین نامه ساختمان سازی

بطور کلی ساختمان ها نباید در عرض گسل بنا شوند و نیز زمین هایی که برای ساختن ساختمان ها در نظر گرفته می شود نمی بایست از سنگ های دارای مقاومت متفاوت تشکیل شده باشد چرا که واکنش این زمین ها در برابر امواج زلزله متفاوت خواهد بود و خسارات فراوانی را موجب خواهد شد.

د-ناپایداری دامنه ها

به منظور مطالعه ناپایداری دامنه ها می باید 4 اقدام زیر توسط ژئومورفولوگ صورت پذیرد:

1-سقوط مواد در گذشته و حال با هم مقایسه گردد.

2-شرایط زمین شناختی، شیب و خصوصیات دامنه که سقوط را امکانپذیر می سازد بررسی شود.

3-علت های بنیادی ناتوانی دامنه مورد بررسی قرار گیرد.

4-به منظور پیشبینی ناپایداری ها،علت های احتمالی ناتوانی دامنه نیز مورد مطالعه قرار گیرد.

آگاهی از فعال بودن و غیر فعال بودن زمین لغزه برای مدیریت شهری امری جدی و حیاتی است. در ذیل به برخی شواهد فعال بودن و غیر فعال بودن زمین لغزه ها اشاره می کنیم:

الف)شواهد فعال بودن:

1-پرتگاه،تراسو شکاف با لبه تند

2-شکاف ها و گودی ها بدون پر شدگی ثانوی

3-حرکت مواد در جبهه پرتگاه

4-سطوح شکسته تازه بر روی قطعات

5-عدم حضور خاک روی سطح شکستگی

6-وجود پوشش گیاهی سریع الرشد

7-درختان کج شده بدون رشد عمودی

ب)شواهد غیر فعال بودن:

1-پرتگاه،تراس و شکاف با لبه گرد شده

2-شکاف ها و گودی ها با پر شدگی رسوبات

3-عدم حرکت مواد در جبهه پرتگاه

4-هوازدگی بر روی سطوح شکسته قطعات

5-حضور خاک روی سطح شکستگی

6-وجود پوشش گیاهی با رشد آرام

7-درختان کج شده با رشد عمودی

با برداشت از کتاب

کاربرد ژئومورفولوژی در آمایش سرزمین