تکوین پوسته قاره ای ایران

مقدمه

تکوین و تکامل پوسته ایران را می‌توان از وقتی دنبال کرد که ما وضعیت ابتدایی پوسته ایران و حوادث حاکم بر آن پس از تشکیل پوسته را بدانیم. داده‌ها و اطلاعات ما از وضعیت پوسته اولیه ایران بسیار ناچیز است و می‌دانیم که در حدود 1.7 میلیارد سال قبل تنها قاره بزرگ آن زمان به نام پانگه‌آ تقسیم گردیده و دو قاره شمالی و جنوبی به نام اوراسیا و گندوانا بوجود آمد. در رابطه با وضعیت اولیه پوسته ایران بایستی بدانیم که آیا سرزمینهای ایران بخشی از قاره گنداوانا بوده است یا بخشی از اوراسیا.

تاثیر فاز کوهزایی کاتانگائین در پوسته ایران

همزمان و پس از فاز کوهزایی کاتانگائین، پوسته قاره‌ای ایران دچار چین‌خوردگی و شکستگیهای عمیق شد و بتدریج سیستم هورست و گرابن بر آن حکمفرما شد و این امر باعث تفاوت رخساره‌‌های رسوبی در پالئوزوئیک گردید. شواهد این امر وجود ماگماتیسم شکافی آلکالن در آذربایجان (قره داش)، کاشمر (تکنار)، بافق (اسفوردی)، جزیره هرمز و کرمان (سری ریز و دزو) و محمد آباد گرگان (ایگمنبریت) است. همراه این فعالیت آتشفشانی، اسید و توده‌های نفوذی آلکالن در پوسته قاره‌ای تزریق شده‌اند (گرانیت دوران، موته، زریگان و نریگان). طی پالئوزوئیک نیز این وضع ادامه داشته است و در کامبرین ناحیه جام توده‌های بازیک، در کامبرین آوج ‌دیاباز، در اردویسین ماکو فوران آتشفشانی دایست و آندزیت در سیلورین نیور (گدازه‌های ملافیری و بازالتی) و... گزارش شده‌اند. وجود گدازه‌های ملانیری و بازالتی در قاعده سازند جیرود، خوش ییلاق و... ناشی از حرکات کششی بوده است.

تاثیر فاز کوهزایی هرسی‌نین و سیمرین

با کوهزاییهای هرسی‌نین که در کربنیفر رخداده است، دریای بین کندوانا و اوراسیا (پالئوتتیس) بسته شد. بر اثر این کوهزایی بخش مهمی از اروپا از آب خارج شد با حرکات سیمرین پیشین، ایران به اوراسیا متصل شد و بخش اعظم ایران از آب خارج شد و محیط مساعدی برای تشکیل رسوبات زغال سنگی در شمال، مرکز و شرق ایران فراهم گردید. با کوهزایی آلپی ایران بطور کلی تحت تاثیر قرار گرفت و مورفولوژی کنونی کشور، پایه ریزی شد.

چنانکه قبلا اشاره گردید در پی سنگ ایران، سیستم هورست و گرابن توسعه داشته و به عبارتی خرده قاره‌هایی جدا از هم وجود داشته که اثرات چین‌خوردگی آلپی تغییرات مهمی از جمله در گرگونی و فعالیت ماگمایی در حواشی خرده قاره‌ها و در نهایت جوش خوردن آنها بوجود آورده است. در محل جوش‌خوردگی، پوسته اقیانوسی بین آن دو حذف و به صورت نوارهای افیولیتی در‌آمده است.

موقعیت ایران در تریاس

داده‌های پالئومغناطیس و شواهد زمین‌شناسی نشان می‌دهد که ایران حداقل تا اواخر دونین بخشی از قاره گنداونا بوده است که در شمال شرقی گندوانا سرزمینهای عربستان، سومالی، هند و چین قرار داشته است و طی کربنیفر از گندوانا جدا شده و احتمالا در اواخر تریاس به اوراسیا پیوسته است.

بسته شدن اقیانوس تتیس

شبه قاره هند پس از جدایی از گندوانا به سمت جنوب اوراسیا پیشروی کرد و حدود 50 میلیون سال قبل تصادم و برخورد با جنوب آسیا صورت گرفت و اقیانوس تتیس در حد بین تبت و هند بسته شد. اثر این برخورد در ساختار زمین‌شناسی شرق ایران تغییراتی بوجود آورده است. به نحوی که اقیانوس موجود بین لوت و هلمند (بلوک افغان) بسته شد و در فلیشهای شرق ایران دگرگونی خفیفی ایجاد شد و امتداد محور چینها و گسل دچار تغییر شد و بعد از چین‌خوردگی شدید، ماگماتیسم کاکتوآلکالن ظاهر گردید.

اثرات باز شدن دریای سرخ در پوسته ایران

با باز شدن دریای سرخ که مقدمات آن در اوایل سنوزوئیک فراهم شده بود، در ترشیری پایانی و اواخر پلیوسن شکل فعلی آن پدیدار شد و متعاقب آن قاره آفریقا از عربستان جدا شد و عربستان به ایران نزدیک شد بطوریکه حرکت بخش آزاد و جنوبی آن سریعتر از بخش شمالی و تقریبا فاقد حرکت بوده است. در نتیجه چین‌خوردگی و تغییر شکل در بخش جنوب و جنوب غربی کشور ما اتفاق افتاد و بدین ترتیب زاگرس از آب خارج و شکل و امتداد نهایی کوههای آن ترسیم شد.

اثرات فاز کوهزایی پالادنین در ایران

این حرکات در اواخر پلیوسن و شروع پلیستوسن اتفاق افتاده و در اثر آن فلات ایران شکل امروزی خود را بدست آورده است. در اثر این حرکات رسوبات نئوژن خزر در البرز شمالی دچار چین‌خوردگی شدند. همچنین رسوبات مکران دچار چین‌خوردگی، بالازدگی و روراندگی شدند. در البرز کنگلومرای هزار دره و در زاگرس کنگلومرای بختیاری چین‌خوردگی پیدا کردند. در اثر این حرکات آتشفشانهای پلیو - کواترنر ایران مثل دماوند تفتان فعالیت خود را آغاز کردند و یا آتشفشانهای دیگر مثل سهند، سبلان و بزمان دوباره فعال شدند.